Τα παλιά Τρία Κεφάλαια είναι εδώ. Βρίσκω χαριτωμένη την αφέλειά τους δεκαεφτάμισυ χρόνια μετά. Να φανταστείτε ότι ξεκινούν με αίσθημα έκπληξης και απαξίωσης που ο Ψωμιάδης είχε πάρει «50-κάτι(;) τοις εκατό» στις εκλογές. Ωραίες εποχές.

Κεφάλαιο Α’

Ο κόσμος μας είναι νιχιλιστικός. Στις πύλες του κόσμου μας, στο συμβολικό Argonath, στέκονται δύο κολοσσοί που μας νεύουν nec plus ultra: δεν υπάρχει ελπίδα, δεν υπάρχει μέλλον, δεν υπάρχει καμία προσδοκία για έναν καλύτερο κόσμο. Το μόνο που έχετε να περιμένετε είναι ο Γκοτζίλα, ο μετεωρίτης, η κάθε γαμημένη συντέλεια που μας σερβίρουν και η οποία εννοείται ότι και καλά δεν μπορεί να αποφευχθεί ― αφού τα δίδυμα αγάλματα προστάζουν άλλα.

Το ένα το άγαλμα είναι του Ρόναλντ Ρέιγκαν (που να του κάψει ο Αλλάχ τα έργα και να του αφανίσει το όνομα) και το άλλο της Μάργκαρετ Θάτσερ (που να της τσακίσει τα έργα και να της απαλείψει το όνομα κι από τα τρία βασίλεια ο Κύριος Σίβα με την τρίαινά του). Αυτοί και τα έργα τους έκλεισαν την πόρτα στην ελπίδα· αυτοί δωρίσαν τη γη και το πλήρωμά της σε μισό μύριο άξεστα κι άπληστα κοπρόσκυλα· αυτοί και οι μιαροί ψευδοπροφήτες τους αλαλάζουν καλώντας μας να θαυμάζουμε και να προσκυνούμε τα κοπρόσκυλα αυτά γιατί είναι δισεκατομμυριούχοι, αυτοδημιούργητοι τάχα.

Η κληρονομιά τους και το αδιαπέραστο σύνορο που έστησαν μεταξύ του κόσμου μας και της ελπίδας νέκρωσαν σιγά σιγά την κοινωνία ως οργανισμό συνεκτικό που έχει τη δυνατότητα να αντιδρά ή να ανταποκρίνεται σε εξωτερικά ερεθίσματα.

Άλλωστε δεν υπάρχει κοινωνία, σωστά; Υπάρχουμε εμείς, μοναδικοί στην ανούσια μοναδικότητά μας και βυθισμένοι στην ψευδαίσθηση, στα αμερικάνικα όνειρά μας, αμερικανικά ανεξαρτήτως προέλευσης. Υπάρχουμε εμείς, που έχουμε αποτραβηχτεί εντός μιας βαθιά σολιψιστικής συλλογικής ενδοσκόπησης που απλώς κινείται κυκλικά στη σαμσάρα της. Υπάρχουμε για να δουλεύουμε για τους δισεκατομμυριούχους και τους εκατομμυριούχους και τους εντολοδόχους τους· υπάρχουμε για να νοικιάζουμε και να μην αποκτούμε· υπάρχουμε για να πληρώνουμε ακόμα και το κατούρημα· υπάρχουμε για να πεθαίνουμε όταν πάψουμε να δουλεύουμε.

Κεφάλαιο Β’

Και τώρα ας δούμε γιατί η εκκοσμίκευση της Εκκλησίας είναι κακό πράμα ακόμα κι αν δεν πιστεύετε στον Χριστούλη (μην ανησυχείτε, ελάχιστοι πιστεύουν, αφού ελάχιστοι πιστεύουν στην Ανάσταση), ακόμα κι αν δεν θεωρείτε ότι η Εκκλησία αποτελεί κάποιο απαραίτητο πολιτισμικό τοτέμ.

Όταν η Εκκλησία είναι εκκοσμικευμένη έχει επιχειρηματικά συμφέροντα. Τα επιχειρηματικά συμφέροντα της Εκκλησίας εξαρτώνται από την τρέχουσα ιδεολογία. Αν η τρέχουσα ιδεολογία δεν ενσωματώνει τις διδαχές της Εκκλησίας, έστω και τις εντελώς περιφερειακές όπως λ.χ. «γάμος υφίσταται μεταξύ ανδρός και γυναικός», η απήχηση της εκκοσμικευμένης Εκκλησίας είναι περιορισμένη, άρα και η πελατεία της. Βεβαίως η Εκκλησία ξέρει να επενδύει σε γη και σε επιχειρήσεις όπως λ.χ. τράπεζες και ζυθοποιίες, οι οποίες δεν έχουν θεό και των οποίων η πατρίδα εύκολα αλλάζει.

Εκκοσμικευμένη Εκκλησία ωστόσο συνεπάγεται και πολιτικά συμφέροντα, να λειτουργεί η Εκκλησία ως θεσμός πολιτικής εξουσίας. Δεν αρκείται η εκκοσμικευμένη Εκκλησία να διαμορφώνει συνειδήσεις σπέρνοντας υπαρξιακό τρόμο για όσους δεν θέλουν ή δεν μπορούν να ζήσουν τον σκυθρωπό, περιδεή και κατάστεγνό βίο που ευαγγελίζονται οι ιεροκήρυκες: πρέπει να μπορεί να επιβάλει τις όποιες θέσεις της, πολλές φορές μόνο και μόνο επειδή είναι οι θέσεις της, χωρίς απαραιτήτως να ακολουθεί κάποιο υλικό συμφέρον. Σε αυτό λοιπόν το ενδεχομένως σημαντικότερο πεδίο του κόσμου τούτου, το πολιτικό, η απήχηση είναι απαραίτητη ώστε να διαθέτει η Εκκλησία ακροατήριο, και μάλιστα ακροατήριο πειθήνιο ― αλλά όχι φανατισμένο.

Για την εκκοσμικευμένη Εκκλησία οι ζηλωτές είναι επικίνδυνοι όχι απαραιτήτως επειδή είναι άγιοι φωτισμένοι άνθρωποι, σαλοί του Θεού και τα λοιπά. Οι ζηλωτές είναι δυσάρεστοι ακόμα και όταν λ.χ. δεν στρέφονται κατά του ανώτερου κλήρου επειδή δίνουν το κακό παράδειγμα: αν υπό την καθοδήγησή τους το εκκλησίασμα μπορεί να τραμπουκίσει ή να πυρπολήσει ή να κατεδαφίσει τα βαθέα του σατανά και τα τεμένη των εθνικών ή και να σφάξει αιρετικά γυναικόπαιδα κι εξωμότες, τι το εμποδίζει αύριο μεθαύριο υπό παρόμοια καθοδήγηση να τραμπουκίσει ή να πυρπολήσει ή να κατεδαφίσει κέντρα εξουσίας, επιχειρήσεις, στρατώνες κτλ;

Η εκκοσμικευμένη Εκκλησία γνωρίζει ότι για να επιβάλλει τις δοξασίες της, έστω και τις εντελώς περιφερειακές, έχει ανάγκη ένα κατάλληλο ιδεολογικό οικοσύστημα πολιτικού συντηρητισμού. Όταν ο συντηρητισμός φθίνει ή διαβρώνεται από τον νεοφιλελευθερισμό και αναγκάζεται να προτάξει ασθενικά την αλληλεγγύη μπροστά από την καθαρότητα του δόγματος, η Εκκλησία καταφεύγει βεβαίως στους φασίστες, και κατά προτίμηση τους μη ζηλωτές φασίστες: αυτούς που γνωρίζουν ότι η κρατική καταστολή είναι πιο εύπεπτη από τα τάγματα εφόδου, που αντιλαμβάνονται ότι το απαρτχάιντ και η γκετοποίηση δεν πάσχουν από την κακή δημοσιότητα των πογκρόμ και των γενοκτονικών επιχειρήσεων, όσους νιώθουν ότι η επίκληση της Παράδοσης είναι προτιμότερη από το σουρεάλ συνωμοσιολογικό ιδεολογικό κουκλοθέατρο του εκατονταετούς πια φασισμού και του ναζισμού.

Κεφάλαιο Γ’

Η επίκληση της Παιδείας ως πανάκειας αποτελούσε για τον ύστερο 20ο αιώνα ό,τι αποτελεί για τον πρώιμο 21ο αιώνα η επίκληση ως πανάκειας του απολίτικου ακτιβισμού και της αστειότητας που ακόμα αποκαλείται «εταιρική ευθύνη».

Η Παιδεία θα έλυνε κάθε πρόβλημα και όσα τυχόν δεν έλυνε (γιατί θα πρέπει να είναι ανθρωπιστική και να καλλιεργεί την κριτική σκέψη κι αυτά τα πράγματα παίρνουν χρόνο) θα τα έλυνε βεβαίως η καταστολή, η οποία και λιγότερο στυγνή ήταν και σίγουρα όχι τόσο στρατικοποιημένη και ολοκληρωτική όπως σήμερα.

Εντωμεταξύ, στο πλαίσιο της Παιδείας ως πανάκειας

Η κριτική σκέψη γίνεται κατανοητή ως συλλογιστική ευχέρεια και ρητορική δεινότητα. Κατά συνέπεια διδάσκεται ακόμα και σήμερα ως μέθοδος συλλογισμού με την παρουσίαση στους μαθητές σχημάτων επιχειρηματολογίας: οι ομοιότητες με τη ρητορική όπως διδασκόταν στη Σορβόννη του 13ου αιώνα δεν είναι τόσο επιδερμικές τελικά. Οι μαθητές λοιπόν ενθαρρύνονται να ψάχνουνε να βρουν τα υπέρ και τα κατά σκεπτόμενοι ψευδοδιαλεκτικώς, να ανευρίσκουν επιχειρήματα εκεί όπου δεν υπάρχουν ακόμα και αν χρειαστεί να γίνουν καζουιστές — και ούτω καθεξής. Συνελόντι ειπείν, μια επιτυχημένη έκθεση ιδεών στην ιδανική της μορφή τείνει προς κείμενο του Σταύρου Θεοδωράκη.

Ωστόσο, επειδή η Έκθεση διδάσκει κριτική σκέψη (ανεξαρτήτως αποτελέσματος), πλάθει υποκείμενα που φρονούν ότι τα πάντα είναι ζήτημα επιφανειακής disputatio και διαλογικής δεινότητας. Όποιος είναι οπλισμένος με τον τσελεμεντέ της εκθεσάδικης επιχειρηματολογίας περιφρονεί τη γνώση και αδυνατεί να συλλάβει την κατάρτιση και την εξειδίκευση, που κάποιοι έχουν και κάποιοι όχι. Σε αυτό το τελευταίο συνεπικουρεί και η ευκολία ανεύρεσης (άσχετων) πληροφοριών στο ίντερνετ.

Η έκθεση, η κριτική σκέψη, το bullshit

Με άλλα λόγια, η λεγόμενη κριτική σκέψη μέσω της οποίας η Παιδεία θα έλυνε όλα μας τα προβλήματα ερήμην οποιασδήποτε πολιτικής ή κοινωνικής δραστηριοποίησης, δεν αποτελεί παρά υπερφίαλο ρητορικό παιχνίδι που καμώνεται ότι μπορεί να υποκαταστήσει κάθε επιστήμη που δεν εμπίπτει στον τεχνοκρατικά περιγεγραμμένο όμιλο των STEM: Science, Technology, Engineering, Mathematics.

Πάμε παρακάτω όμως. Αν (υποθετικό παράδειγμα) κάμποσες δεκάδες ανήλικοι μουντάρουν και τρομοκρατούν δύο (2) ΛΟΑΤ άτομα σε δημόσιο χώρο, άραγε θα λυθεί το πρόβλημα με Παιδεία και καταστολή;

Για το σκέλος της καταστολής δεν μπορεί κανείς να φέρει αντιρρήσεις: η καταστολή λειτουργεί πάντα εφόσον διαθέτει τους απαραίτητους πόρους. Βεβαίως η καταστολή οδηγεί πάντοτε στη φυλακή, στο καμπ, στο νεκροταφείο (με αυτή τη σειρά) αλλά δεν βαριέσαι, η κανονικότητα να μη διαταράσσεται.

Για το σκέλος της Παιδείας λοιπόν. Ας πούμε ότι εισάγεται μάθημα στα Λύκεια (ή και στα Γυμνάσια, γιατί όχι; όλα θέμα Παιδείας) για τον λ.χ. Σεβασμό στη διαφορετικότητα ― αφού κοπεί π.χ. η Γεωλογία, η Κοσμολογία, η Κοινωνιολογία, η επιστημονική Ιστορία, η Μουσική, τα Καλλιτεχνικά κι άλλες τέτοιες αηδίες αφού Έλληνες είμαστε, Θρησκευτικά κι Αρχαία δεν αγγίζουμε. Εντάξει, τα περισσότερα από τα παραπάνω κομμένα είναι ήδη, αλλά ας προχωρήσουμε.

Πιάνουμε λοιπόν τα παιδιά που μεγαλώνουν χωρίς ελπίδα (όρα Κεφάλαιο Α’ εδώ) και χωρίς καμιά σοβαρή υπόσχεση για μέλλον, παιδιά που δεν έχουν τίποτα να κερδίσουν γιατί δεν υπάρχει τίποτα να κερδίσουν και τους μιλάμε στα σχολεία για σεβασμό και συνύπαρξη και πολλές ταυτότητες και συνύπαρξη και τη λειτουργία της ιδεολογ… α, υπερβολικά κριτική προσέγγιση, σχεδόν πολιτική. Οκέι, ας κάνουν περισσότερα Θρησκευτικά: ο Θεός αγάπη εστί.

Και ετοιμαζότουνα να φωνάξει δυνατά για να δείξει πως δεν επέθανε,

Γυναίκα της Ζάκυθος 7, 14

Είναι συνηθισμένο να τονίζεται η διαφθορά και οι ατασθαλίες και διασπαθίσεις δημοσίου χρήματος στην Ελλάδα. Μεγάλωσα σε έναν τόπο που ο διαβρωτικός θόρυβος τον οποίο πλέον διοχετεύουν τα σοσιαλμήντια διανεμόταν τότε από επιθεωρήσεις και χαρακτηριζόταν από κακόφωνες συγχορδίες όπως «λαμόγια», «ρεμούλα», «λαδώνω», «λοβιτούρα», «φαγοπότι» κτλ. Μετά από τόσα χρόνια γνωρίζω πλέον ότι όλη αυτή η κουβέντα γινόταν επειδή η όποια διανομή του δημοσίου χρήματος είχε επί ΠΑΣΟΚ επεκταθεί από την κλειστή παραδοσιακή μετεμφυλιακή κλίκα αστών, κομματόσκυλων, μαυραγοριτών και δοσιλόγων στην ευρύτερη και μέχρι τότε παραγκωνισμένη κατηγορία των πασόκων και των συναφών φυλών.

Στην πραγματικότητα ούτε τότε ούτε τώρα η ελληνική πραγματικότητα ήταν πολύ διαφορετική από εκείνη που βλέπουμε αλλού. Τώρα που βρισκόμαστε μακριά από τη δεκαετία του ’80 γνωρίζουμε και για τα μεγάλα γερμανικά σκάνδαλα αλλά και το φιάσκο του Big Dig και για άλλα πολλά. Βεβαίως ο ελληνικός εξεψιοναλισμός υπήρξε πάντοτε άριστο εργαλείο στα χέρια και των εθνικιστών και των παιδονόμων του ελληνικού λαού ― όταν δεν ταυτίζονται βεβαίως.

Φυσικά το ότι αίσχη γίνονται κι αλλού δεν μπορεί να αποτελεί παρηγοριά. Από την άλλη, η σύγκριση με άλλους λαούς κι άλλα έθνη κι άλλα κράτη έχει νόημα μόνο σαν άσκηση πρόχειρης συγκριτικής εθνογραφίας ή και ανθρωπολογίας του ποδαριού. Αν αντιλαμβάνεσαι ότι λ.χ. η μεγάλης κλίμακας διαφθορά συντελεί στη φτώχεια σου ή ότι η γενικευμένη αναξιοκρατία σού κόβει τις τύχες, λίγο σε ενδιαφέρει τελικά πώς πορεύονται σε θέματα κατανομής του πλούτου, διαφάνειας και αξιοκρατίας η Ανδόρρα, η Λευκορωσία ή το Τατζικιστάν. Παράλληλα, πάντοτε με εντυπωσίαζε η συλλογική μας ενασχόληση ως λαού με ακριβώς αυτή τη συγκριτική μελέτη: εντατικά μεν αλλά εκ του προχείρου.

Εννοείται πάντως πως η έγνοια μας δεν αφορούσε την Ανδόρρα, τη Λευκορωσία ή το Τατζικιστάν παρά μια χούφτα χώρες που θεωρούμε κανονικά κράτη. Ακόμα και άνθρωποι κατά τεκμήριο ευφυείς και καλλιεργημένοι θα μπούνε στη ματαιόπονη διαδικασία να συγκρίνουν την Αθήνα με το Εδιμβούργο («Αθήνα του Βορρά», για), την Αχαΐα με την Τοσκάνη ή τη Σαλονίκη με το Ζάλτσμπουργκ. Συνήθως θα καταλήξουν στα γνωστά συμπεράσματα:

• ότι είμαστε γιδότοπος (διαιωνίζοντας την ευαγγελική διάκριση κατά των εριφίων, μια και κανείς π.χ. δεν είπε την Ιρλανδία προβατότοπο ― ή επίσης κανείς δεν είπε την Ολλανδία γελαδότοπο),
• ότι δεν υπάρχει κράτος
• ότι δεν έχουμε περάσει Διαφωτισμό / σωστό καπιταλισμό / παπική διαποίμανση κτλ.

Τέτοιες αγωνιώδεις συγκρίσεις απασχολούν και τους νότιους Ιταλούς, και τους Τούρκους και τους Βαλκάνιους. Συνήθως πλαισιώνονται με την αγωνία του πώς μας βλέπουν οι άλλοι, ποια είναι η έξωθεν μαρτυρία για εμάς και βεβαίως τι θα πει ο κόσμος· το πώς και το γιατί το έχω ξαναπιάσει εδώ, ας μην τα ξαναλέω. Όπως επίσης να μην ξαναλέμε τα προφανή, ότι κάθε είδους σύγκριση οφείλει να είναι ιστορικά ρεαλιστική (πρώην αποικιοκρατικές δυνάμεις δεν συγκρίνονται με το προτεκτοράτο που έχουμε υπάρξει) αλλά και με όρους μεγέθους: και η Ισπανία γιδότοπος είναι αλλά είναι μεγάλος γιδότοπος, πολύ μεγάλος μάλιστα. Αν θέλουμε κάπως να κάνουμε συγκρίσεις της προκοπής, ενδεχομένως να ξεχνούσαμε τη Μολδαβία ή το Μαυροβούνιο από τη μια αλλά και την Αγλλογαλλογερμανοϊταλία από την άλλη. Ίσως όντως αν θέλουμε ντε και καλά να συγκρινόμαστε με κάποιες χώρες αυτές να ήταν η Πορτογαλία, ίσως και η Σερβία.

Όοοοολο αυτό το βασανιστικό και (επαναλαμβάνω) ματαιόπονο παιχνίδι είναι στην πραγματικότητα μια εμμονική φυγή από το εδώ και το τώρα. Εξηγούμαι: πρόσφατα έγραφε ο Μανόλης Σαββίδης ότι για την αστική οικογένεια του μεσοπολέμου «η Αθήνα ήταν ουσιαστικά η Πλάκα, ενώ ο κόσμος ήταν η Ευρώπη, και το κέντρο του κόσμου ήταν το Παρίσι». Η ελληνική κοινωνία μέσα στην αυτολύπησή της και στην αυτομεμψία της, τις οποίες καλλιεργεί ο ελληνοκεμαλισμός αδιαλείπτως, εδώ και δεκαετίες ζει εντός μιας παρόμοιας φαντασίωσης. Δυστυχώς η συλλογική φαντασίωσή μας είναι λιγότερο μακάρια και τελικά λιγότερο δημιουργική από της αστικής τάξης του Μεσοπολέμου. Νιώθουμε και φρονούμε ότι θα έπρεπε να είμαστε αλλού και να είμαστε άλλοι και ότι γενικά η ζωή κι ο κανονικός κόσμος βρίσκονται κάπου αλλού κι όχι εδώ που ζούμε και τώρα που μπορούμε να κάνουμε κάτι. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, ο κόσμος μας παρακολουθεί (νομίζουμε) και μας σχολιάζει (λες κι έχει σημασία).

Είμαστε σκνίπες, είμαστε σκνίπα κι είμαστε του γιατρού.

Οι κύκλοι που κάνουν κάποια πράγματα είναι πολύ πολύ αλλόκοτοι.

Πριν λίγο τελείωσα το Επιστροφή στη γη του Ρότζερ Ζελάζνυ σε μετάφραση (του ενός και μοναδικού) Πάνου Κουτρουμπούση.

Το βιβλίο το αγόρασα μεταχειρισμένο μετά τα Χριστούγεννα από ένα παζαράκι κόμικ στη Δημοτική Αγορά της Κυψέλης.

Με το που κάθησα να γράψω αυτό εδώ, βρήκα ότι η άλλη αναφορά στον Ζελάζνυ εδώ στο μπλογκ (που αυτές τις μέρες γίνεται 19 ετών) βρίσκεται σε ένα κείμενο του 2011 που μιλάει και για την Κυψέλη.

Για σκέψου.

Ο Ζελάζνυ λοιπόν. Το Lord of Light το διάβασα στα αγγλικά πριν μιάμιση δεκαετία και το ξαναδιάβασα πρόσφατα. Η φάση του είναι «Ινδουισμός και Βουδισμός πάνε στο διάστημα». Αν ακούγεται τρελοκομείο είναι επειδή όντως πρόκειται για βιβλίο με τόσο έξαλλη και φαντασμαγορική μυθοπλαστική φαντασία, που στα χέρια άλλου παραμυθά θα ήταν ανακατεμένος ο ερχόμενος.

Η Επιστροφή στη γη διαδραματίζεται στην Ελλάδα. Ο πρωταγωνιστής είναι Βολιώτης κι έχει ένα μυστικό (σιγά που δεν θα είχε). Η φάση του είναι «ο Ελληνισμός πάει στο διάστημα»: Οδύσσεια και καλικάτζαροι, Σεφέρης και Μακρυνίτσα, Κως και Σάτυροι, βρυκόλακες και Βουλή των Ελλήνων (που στο μέλλον έχει γίνει ξενοδοχείο). Χαμός.

Ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου είναι … And Call Me Conrad αλλά με απόφαση του εκδότη αργότερα κυκλοφόρησε με τον τίτλο This Immortal. Μοιράστηκε το Βραβείο Χιούγκο για το 1966 με το Dune.

Όπως και στο Dune, το θέμα του βιβλίου του Ζελάζνυ είναι ο καπιταλισμός ως αποικιοκρατία. Αντίθετα με το επικά σκόρπιο και πολιτικώς ασυνάρτητο Dune, η Επιστροφή στη γη δεν έχει να κάνει με Αργείους Μεσσίες που το παίζουν Λώρενς της Αραβίας αλλά με τις μικροπολιτικές εντός των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων, με τον εξανδραποδισμό που φέρνει μαζί της η τουριστικοποίηση, με τη φενάκη της πεφωτισμένης αποικιοκρατίας κτλ.

Η αφήγηση πολλές φορές πνίγεται στην πραγματολογική της ακρίβεια και στην πολυμάθεια που την πλαισιώνει, σε βαθμό που δεν ξέρεις αν τις προτιμάς από τη φλύαρη ψευτομυθολογία του Dune.

Σκεφτόμουν όσο το διάβαζα ότι αυτό το βιβλίο προέρχεται από μια εποχή που η Ελλάδα ήταν στο κέντρο, αν και για τους λάθος λόγους ενδεχομένως.

Μιλάμε πια για ένα χαμένο πια κέντρο. Αναλογιζόμουν συνεπώς την ανήκεστη ζημιά που μας έκανε η Χούντα, όπως άλλωστε και η Μνημονιακή επικυριαρχία λίγες δεκαετίες μετά. Όπως έλεγα κι εδώ:

Κάποιες ζημιές δεν ξεγίνονται μέσα σε ορίζοντα λίγων ετών. Ας αναλογιστούμε μόνον ότι το 1938 της Βαρκελώνης, το 1944 της Αθήνας, ή το 1973 της Χιλής δεν αποκαταστάθηκαν ακόμα.

Εκλογές 2023

Αν εξαιρέσει κανείς το πάρα πολύ σοβαρό ζήτημα του προϋπολογισμού τους, γιατί τα ελληνικά σήριαλ είναι τόσο ελεεινά (με κάποιες εξαιρέσεις) σε σχέση με αυτά που βγαίνουν σε χώρες αντίστοιχου (πολιτισμικού) μεγέθους; Γιατί είναι παιδαριώδη τα σενάρια; Γιατί είναι πρόχειρα ή αναχρονιστικά τα σκηνικά και τα κουστούμια και οι διάλογοι και οι ερμηνείες; Γιατί η θεματική τους είναι τόσο ανιαρή και οι πλοκές τους είναι τόσο σχηματικές;

Η σύντομη απάντηση είναι ότι το σήριαλ υπήρξε από καταβολής ραδιοφώνου (ναι, υπήρχαν ραδιοφωνικά σήριαλ) λαϊκή διασκέδαση στην Ελλάδα μεν, που όμως πάντοτε διαλεγόταν με την κρατούσα ιδεολογία: μελό το ’60 (όλα είναι τυχερά, σκάστε)· απολίτικη κοινωνική καταγγελία το ’70 (για όλα φταίνε κάποιοι κακοί πλούσιοι)· πασοκάρα το ’80 (Κιλελέρ και Χοϊδάς και τρίτος δρόμος για να μορφώσουμε την αγροτιά και να αλυσοδέσουμε το Κεφάλαιο)· φουλ πολιτισμικός και ηθικός σολιψισμός το ’90 (ένα όνομα αρκεί: Χάρης Ρώμας).

Αυτό λοιπόν που μας λένε για την κοινωνία μας τα σήριαλ μας, παραδοσιόπληκτα αλλά αναχρονιστικά, φολκλορικά αλλά φουλ ξεριζωμένα από οποιαδήποτε πραγματικότητα εκτός Αθήνας-Σαλονίκης, αστικοηθογραφικά αλλά άτολμα, είναι πάρα πάρα πάρα πολύ δυσοίωνο. Ναι, με κάποιες εξαιρέσεις.

Βαριέμαι να αρχίσω ξανά τη γκρίνια για τα αγροτοποιμενικά ήθη μας, τα οποία υπήρχαν και πριν τον κακό αμερικανικό ιμπεριαλισμό και τα οποία απλώς από το ’91 και μετά ξεθάβονται ένα ένα και στήνονται στην σοσιαλμηντιακή Αγορά σαν μούμιες προς προσκύνηση από ένα εξαθλιωμένο μετανεωτερικό κοινό του οποίου το σλόγκαν είναι I want to believe.

Με αφορμή όμως τον Μεγάλο ΛΟΑΤ Πόλεμο που ξέσπασε πριν κάτι μήνες και που συνεχίζεται (η μάχη του Κασελάκη, η πολιορκία του γάμου, το σύμφωνο ΚΚΕ-Ιεραρχών, η μάχη του Μεγαλέξαντρου) θέλω να αφήσω εδώ κάποιες σκέψεις.

Πολλές τρανς γυναίκες και γκέι άντρες καταγγέλλουν την υποκρισία ομοφοβικών προυχόντων ή καλλιτεχνών και μισάνθρωπων ιεραρχών (σχεδόν) ξεφωνίζοντάς τους: πώς είναι δυνατόν να καταγγέλλεις αυτά που εσύ ο ίδιος πράττεις; (το «πράττεις» εδώ είναι μισό Χριστός κατά Φαρισαίων και μισό Ημισκούμπρια).

Να πω ότι δεν είμαι άξιος να υποδείξω σε τρανς γυναίκες πώς να αντιδράσουν και τι να κάνουν, αφού αν βρισκόμουν στη θέση τους θα είχα πέσει από ταράτσα ή στην πρέζα μέσα σε ενάμισυ μήνα βαριά βαριά.

Το ερώτημα όμως ισχυει: πώς είναι δυνατόν να στηλιτεύεις και να αναθεματίζεις αυτά που εσύ ο ίδιος πράττεις; Την απάντηση τη δίνει συνοπτικά ο Διονύσιος Σκλήρης στο φέισμπουκ:

Η Εκκλησία δηλαδή θεολογεί με βάση τις φωτογραφίες και τις σέλφι.

Βέβαια δεν είναι να απορεί κανείς. Αφενός, την Ορθόδοξη Εκκλησία πάντοτε η δημόσια εικόνα την ένοιαζε κυρίως. Τα υπόλοιπα τα μη δημόσια είναι για να τα εξομολογείσαι και να μετανοείς. Και αφετέρου η εποχή μας νοιάζεται μόνο για ό,τι φαίνεται στις φωτό των σόσιαλ μίντια.

Οπότε ναι, είναι ένα σημείο των καιρών παρόμοιες εκκλησιολογίες, μια διατομή, ένα cross-over episode, ανάμεσα στην έμφαση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη δημόσια εικόνα και στην εποχή που υπάρχει μόνο ό,τι ποστάρεται στα σόσιαλ μίντια.

25 Ιανουαρίου 2024

Συνεπώς, ο κάθε Σεβασμιώτατος και ο κάθε Σκυλάρχης ή Νομάρχης έχουν τα «γούστα», τις «ιδιαιτερότητες», τα «βίτσια», τα «μια στο κάθε τόσο» τους. Μια χαρά, αρκεί «να μην προκαλούν». Έτσι ήταν πάντα: όλα όμορφα και τακτοποιημένα μέσα στο πλαίσιο της ελληνικής οικογένειας. Και ο πούστης είχε τη θέση του και ο πουτανιάρης κύριος ή ο κωλομπαράς καταστηματάρχης και ο παπάς που κάπως κουνιέται και η «αντρογυναίκα» κτλ κτλ κτλ κτλ. Τίποτε καινούργιο ως προς αυτά δεν έφερε στην Ελλαδάρα μας η πεφωτισμένη εποχή μας.

Αυτό που είναι καινούργιο και αποτελεί την πραγματική αιτία του Μεγάλου ΛΟΑΤ Πολέμου είναι ότι το ίδιο το πλαίσιο της ελληνικής οικογένειας αναδιαρθρώνεται πλέον ριζικά΄― ενδεχομένως για να κανονικοποιήσει την καταπίεση και το διαγενεακό τραύμα για ακόμα περισσότερο κόσμο, για όσους και όσες βρίσκονταν εκτός του πλαισίου «οικογένεια» μέχρι σήμερα.

Αυτό που διακυβεύεται λοιπόν δεν είναι ούτε η αγάπη και βεβαίως ούτε το σεξ των ανθρώπων: είναι ποιανής ή ποιανού θα κρατάς το χέρι στην ταβέρνα και στο λεωφορείο. Εδώ μιλάμε πια για τη δημόσια εικόνα, όπως διεβλεψε κι ο Σκλήρης. Εδώ μιλάμε για το ποιος μπαμπάς θα πάρει τα παιδιά από το σχολείο και για διαδρόμους νοσοκομείων όπου πεθαίνει ο άνθρωπός σου· πλέον παίζεται αν μπορείς να κλείνεις αβλεπεί τρίκλινο για τρεις μέρες με τη γυναίκα σου και το παιδί σας κι όχι μόνον ένα τρίωρο για τρίο.

Δεν με συγκινεί ο γάμος. Δεν με ενθουσιάζει η επικείμενη ενδυνάμωση μέσω της ΛΟΑΤ συμπερίληψης του πακτωμένου κι άκαμπτου χαλύβδινου πλαισίου της γαμημένης της ελληνικής οικογένειας· ντου από παντού ονειρεύομαι κατά βάθος. Αν όμως πρόκειται για τα δίκια έστω κι ενός των ελαχίστων και αν πρόκειται να μπορούμε να χαιρόμαστε όλες κι όλοι τη ζωή μας όσο κομφορμιστικά και ξενέρωτα και «κανονικά» επιθυμούμε, ε ναι:

Νίκη στις στρατιές του ουράνιου τόξου, ρε.

(Σύνθημα που συνδυάζει καμπ υπερβολή και στρατευμένης κορώνα, όπως απαιτούν οι περιστάσεις ― άλλωστε τι είναι κάθε στράτευση παρά (και) μια ομοκοινωνική φασάρα; )

Επί δεκαετίες ολόκληρες οι οπαδοί του ελληνοχριστιανισμού (που μετά έγινε ελληνορθοδοξία γιατί το «ελληνοχριστιανισμός» έζεχνε χουντίλα) ταυτίζονταν με παλαιοκομμουνιστές (που φοβόντουσαν να φανούν υπερβολικά ριζοσπαστικοί μην τους πουν και ξετσίπωτους λαμπράκηδες) και με νερόβραστους ανθρωπιστές των εκθέσεων ιδεών και του απολίτικου ανθρωπισμού σε ένα πράγμα:

Ότι τάχα η ελληνική κοινωνία υπέφερε γιατί έχανε ή απαρνιόνταν τις παραδοσιακές αξίες της. Αν τις διέβρωνε η αντίχριστη εποχή (χριστιανόπουλα), ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός (παλαιοκομμούνια) ή η υλιστική εποχή μας (παπανούτσοι) δεν είχε σημασία: σημασία είχε ότι πεθαίναμε, σβήναμε, χανόμασταν γιατί χάναμε τις αξίες μας.

Και αισίως στο 2023 δηλητηριάζουν τις ζωές μας και σκοτώνουν κόσμο (γυναίκες κυρίως, κάτι Ζακ και κάτι Άλεξ παλιότερα) ακριβώς αυτές οι απέθαντες (ας τις πούμε αγροτοποιμενικές) αξίες, σε μια ακόμα θανάσιμη και πνιγηρή επανεπινόησή τους.

Μες στου τρας τη χαρά

Το να μπορείς να μετέχεις στην υψηλή κουλτούρα προϋποθέτει δυστυχώς προνόμια ― παρά τα οράματα και τις επιδιώξεις του Υπαρκτού, στον οποίο έγινε σοβαρή απόπειρα να μαζικοποιηθεί η πρόσβαση στην υψηλή κουλτούρα.

Συνεπώς όσοι μεν απολαμβάνουμε την υψηλή κουλτούρα και ταυτόχρονα φετιχοποιούμε ή χαϊδεύουμε το τρας (εξωτικοποιώντας το λιγάκι) ίσως ξεχνάμε ότι για πάρα πολλούς ανθρώπους, και μάλιστα για όσους ανήκουν στις υποτελείς τάξεις, το τρας είναι το μόνο που τους προσφέρεται και είναι σκατά.

Γι’ αυτούς, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει με εμάς, το τρας δεν αποτελεί ευχάριστη κι ελαφρώς υπονομευτική εναλλακτική ανάπαυλα από την υψηλή κουλτούρα: αυτό τους δίνεται προς κατανάλωση, αυτό έχουν.

Κίτρινα εμβλήματα σε κόκκινο φόντο: ☭ και μακντόναλντς

Μέρος της δημόσιας εικαστικής μιζέριας στο αστικό τοπίο του υπαρκτού ήταν οι θηριώδεις προπαγανδιστικές αφίσες, τα υπερμεγέθη σφυροδρέπανα και λοιπά εμβλήματα των Λαϊκών Δημοκρατιών, προπαγανδιστικά σλόγκαν, τα τερατώδη πορτραίτα των Λένιν, Στάλιν, Δημητρόφ, Χότζα, Τσαουσέσκου και δεν συμμαζεύεται. Όλα αυτά τα ινδάλματα-μορμολύκεια κάλυπταν προσόψεις κτηρίων, κοσμούσαν πλατείες κι έσπαγαν τον τρόμο του κενού σε πρώην λευκούς τοίχους· όλα εξυμνούσαν ένα ανύπαρκτο ευτυχισμένο παρόν κι ευαγγελίζονταν ματαίως ένα λαμπρό κι ευτυχέστερο μέλλον.

Μέρος της δημόσιας εικαστικής μιζέριας στο αστικό τοπίο του δυτικού κόσμου είναι οι θηριώδεις διαφημιστικές αφίσες, οι υπερμεγέθεις στολισμοί διαδοχικών ανούσιων εορτών κατανάλωσης (θερινές διακοπές, Χαλογουήν, Χριστούγεννα, Βαλεντίνος, Πάσχα κτλ., με διάφορες εμβόλιμες μαλακίες) των οποίων τα προεόρτια επεκτείνονται εκτός κλίμακας, διαφημιστικά λογότυπα και σλόγκαν, τα τερατώδη πορτραίτα των εκάστοτε τηλεοπτικών και ποπ αστέρων και δεν συμμαζεύεται. Όλα αυτά τα ινδάλματα-μορμολύκεια καλύπτουν προσόψεις κτηρίων, κοσμούν πλατείες και σπάζουν τον τρόμο του κενού σε πρώην λευκούς τοίχους· όλα εξυμνούν ένα ανύπαρκτο ευτυχισμένο παρόν κι ευαγγελίζονται ματαίως ένα λαμπρό κι ευτυχέστερο μέλλον.

Θα ήθελα να προλάβω να δω όσο ζω τον αστικό δημόσιο χώρο να καταλαμβάνεται από ομορφιά και δημόσια πολυτέλεια, αν και αμφιβάλλω.

Ι

Κάποιοι και κάποιες ξινίζουν που η παλαιστινιακή αντίσταση έχει πλέον περάσει στα χέρια της σιχαμένης Χαμάς των φανατικών μισάνθρωπων (ελέω και Σιν Μπετ, αλλά αυτά είναι δύσκολα θέματα).

Θυμάμαι κι εγώ ότι τελικά την ελληνική επανάσταση δεν την κουβάλησαν στην πλάτη τους ούτε οι κομψοί ονειροπόλοι Υψηλάντηδες στο Ιάσιο ούτε καν οι κυριλέ φραγκοραμμένοι Φιλικοί, παρά κάτι ντιπ αδιαφώτιστοι: κάτι άπληστοι πλιατσικολόγοι κι αιμοβόροι κατσαπλιάδες που δολίως σφαγίασαν Τούρκους και Εβραίους αμάχους στην Τροπολιτσά, μεταλαμπαδεύοντας τη γενοκτονική σφαγή στον νεωτερικό κόσμο, ώστε να αναλάβει τον χαρακτήρα εθνοκάθαρσης που έχει έκτοτε.

Δυστυχώς έτσι γίνεται: απελπισμένοι και εξαθλιωμένοι λαοί συνήθως πέφτουν στην ανάγκη φανατικών και καθαρμάτων. Άμα θέλετε ευγενείς αντάρτες υπάρχουν κάτι Ζαπατίστας (ουουουου, φλώροι) και κάτι Ροζάβα (ουουου, αμερικανόφιλοι).

ΙΙ

Αν πιστεύετε ότι τυπάκια που έκαναν ρέιβ δίπλα στον φράχτη της μαζικότερης ανοιχτής φυλακής που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα αξίζουν ομηρία, βασανιστήρια ή και θάνατο, τότε να μην έρθετε στο πάρτι που θα κάνω το Σάββατο σε μπαρ πάνω στην Πράσινη Γραμμή ― άλλωστε δεν είστε καλεσμένοι.

Σας διαβεβαιώνω πάντως ότι δεν υπάρχει τείχος ή συρματόπλεγμα, δεν υπάρχει σύνορο ή φράχτης που δεν κανονικοποιούνται λίγες βδομάδες μετά το στήσιμό τους, με τα οποία δεν εξοικειώνεσαι. Γι’ αυτό και τέτοια μιαρά μαντριά πρέπει να γκρεμίζονται πριν καν στηθούν.

Φωτογραφία: Σάκης Γιούμπασης

Έγινε η συμφορά συνήθειά μας: εκατοντάδες νεκροί έξω από την Πύλο, εκατοντάδες στρέμματα αναντικατάστατου δάσους στη Δαδιά· όλα αριθμοί και μόνο, θα μπορούσαν να είναι απλώς κατώτατοι μισθοί, θα μπορούσαν να είναι η τιμή βλημάτων για φρεγάτες και αεροσκάφη. Αποβλακωμένοι από συντέλειες υποκατάστατα ξεσηκωμών, νιώθουμε εξοικειωμένοι με το θέαμα αφανισμένων δασών και με το άκουσμα πνιγμένων, χρόνια τώρα. Αλλά τι να κάνεις;

Πάντως βεβαίως κι υπάρχει κράτος: πάντοτε υπήρχε κράτος. Από το 1832 και το 1944 υπάρχει κράτος. Κράτος καταστολής, σωφρονισμού και πειθαρχίας. Κράτος ισοπέδωσης ανθελληνικών φωνών, ντόπιων λαλιών και «αναρχικών» συνειδήσεων. Κράτος από τις ελίτ για τις ελίτ. Αν μελετούσαμε λίγο τον λησμονημένο νεοελληνικό 19ο αιώνα και τις πρώτες τρεις δεκαετίες του 20ου δεν θα μας διέφευγε αυτή η πικρή μικρή αλήθεια, δεν θα αναμασούσαμε σάχλες για έλλειμμα κράτους κτλ. Κράτος υπάρχει και δεν είναι φίλος σας, εκτός κι αν το εξαγοράσετε ή αν το κληρονομήσατε.

Κράτος διαρκούς εξαπάτησης και δόλου: διάβαζα ότι εδώ και χρόνια πέφτουν οι αριθμοί των νεκρών από τροχαία δυστυχήματα. Υπήρχαν κάτι κουβέντες κι ερμηνείες στο γνωστό ύφος σχολάρχη-χωροφύλακα (ναι, μεσιέ Μισέλ Φουκώ, αυτά είναι τα δυο πρόσωπα του Ιανού που σωφρονίζει και τελικά κοιτάζει μακριά από την αλήθεια): τάχα γίναμε «πιο Ευρώπη», τάχα σωφρονιστήκαμε και φρονιμέψαμε κι αποκτήσαμε οδηγική συμπεριφορά. Κανείς δεν θα πει ότι λ.χ. υπάρχει πια η Εγνατία και ότι δεν έχουμε πλέον τον ελεεινό κατσικόδρομο να συνδέει την Αθήνα με την Πάτρα και τα Γιάννενα; Κανείς δεν θα θυμηθεί τι πληρώνει σε διόδια και φόρους (που αποδίδονται σε ιδιώτες όταν δεν εκείνοι κερδοφορούν) ο οδηγός για να μην σκοτώνεται σε δρόμους-ανθρωποπαγίδες;

Κι έτσι η ελληνική κοινωνία παραδίδεται στην πρέζα της παραίτησης ή της ανάθεσης και στην κόκα του αυτάρεσκου προγονόπληκτου εξεψιοναλισμού. Κι αν ενδεχομένως υπάρχουν πολλοί (; ) τρόποι να αντιμετωπιστούν οι μαζικές περιβαλλοντικές καταστροφές, ο δικός μας κοντινός φασισμός ― αυτός που εγκρίνει όσα κάνουν οι τα φαιά φορούντες και που επιχαίρει με νεκρούς πρόσφυγες και μετανάστες ― θα ηττηθεί μόνον αφού αποσυναρμολογηθεί και ηττηθεί η εθνική ιδεολογία του Λίκνου, της αδιάσπαστης Παράδοσης, της Μοναδικότητας, της μαγικής Ιδιοσυστασίας, του περιούσιου Γένους, της Οικογένειας εις βάρος της Κοινότητας κτλ.

Μεγαλωμένη λοιπόν με μια δίαιτα πλούσια σε παραδοσιακό μισάνθρωπο τοπικισμό, η ελληνική κοινωνία προσβλέπει σταθερά με ελπίδα πότε στον μαρμαρωμένο Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και πότε στο κοινωνιοπαθές νευρόσπαστο στου οποίου το νευρωσικό πρόσωπο καθρεφτίζονται οι προσδοκίες και το καμάρι της πλατειάς πλειοψηφίας του ελληνικού λαού: η ελπίδα ήρθε κι έφυγε επί ΣΥΡΙΖΑ, ζήτω λοιπόν οι λελογισμένες προσδοκίες για επιδόματα και φοροελαφρύνσεις ώστε να πληρώνει ο «ιδιώτης» το ασθενοφόρο όπως πληρώνει τη νεκροφόρα, να πληρώνει το σχολείο όπως πληρώνει την παραλία. Έτσι. Στο μεταξύ ψόφο στους φτωχούς ξένους, ελάτε ω πλούσιοι ξένοι να σας σερβίρουμε και να σας χτίσουμε υπόσκαφες επαύλεις στα ξερονήσια με τους εξαντλημένους πόρους.

Και γιατί να στραφεί ο λαός στον καθωσπρέπει Φασουλή της Δεξιάς; Γιατί να ακούει τους αυλοκόλακες και τους βαρείς κι ασήκωτους χειροκροτητές του; Μα γιατί η Δεξιά μαθαίνει, η Δεξιά στήνει τον διάλογο όπως επιθυμεί και ορίζει την ατζέντα. Και πώς το καταφέρνει αυτό; Με μάγια και λιτανεύσεις ιερών λειψάνων και «πας μη Έλλην βάρβαρος»; Εν μέρει με αυτά, κι εν μέρει επειδή μαθαίνει. Με τη συντριβή των ιεροκηρύκων της μνημονιακής χρηστοήθειας στο Δημοψήφισμα του 2015, η Δεξιά έμαθε ότι δεν χρειάζεται να παλεύει να ελέγχει πώς θα διαμορφώσει την κοινή γνώμη και πώς θα νουθετήσει το ενοχλητικό αλλά με δικαίωμα ψήφου πόπολο: κατάλαβε ότι πρέπει να στραφεί από τη ροή και την παραμόρφωση της γνώμης στον έλεγχο της ροής της ίδιας της πληροφορίας.

Διότι, αν δεν ξέρεις ότι η φωτιά στον Έβρο καίει εδώ και δύο βδομάδες, πώς θα διαμορφώσεις γνώμη για το θέμα; Δεν υπάρχει θέμα.

Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι ιστορία σφαγής. Όσο και να ολολύζουν οι κάθε λογής κεντρώοι, στη συντριπτική πλειονότητά τους διαχρονικώς οι δράστες της σφαγής δεν είναι τίποτα κολασμένοι κι εξανδραποδισμένοι που εξεγείρονται, παρά οι φορείς της εξουσίας και της δύναμης ― καθώς και της μισανθρωπίας που διαχρονικά τις συνοδεύει.

Θέλουμε κάποιοι (και λιγότερο κάποιες) να πειστούμε ότι υπάρχει ένας χώρος (λιγότερο εκτενής από όσο θέλουμε να νομίζουμε) στον οποίο η σφαγή είναι παρελθόν και η πρόοδος αποτελεί πραγματικότητα. Ωστόσο η σφαγή είναι πάντοτε πολύ κοντά μας, όχι μόνο η σφαγή των άλλων στις θάλασσές μας και στις γείτονες χώρες, αλλά και η δική μας η σφαγή στις ίδιες τις προοδευμένες χώρες μας, όπου η ζωή μας κοστολογείται πολύ χαμηλά π.χ. σε τραίνα και σε νοσοκομεία ή αν τυγχάνουμε φτωχοί ξένοι.

Ταυτόχρονα με τη σφαγή, επικρατεί συντριπτικώς κι ο φασισμός, δηλαδή η λατρεία της σφαγής. Ο φασισμός απλώνεται ξανά παντού και κανονικοποιείται. Παλιότερα τα πεδία αντιπαράθεσης με τους φασίστες ήταν κάτι λέσχες μοντελιστών ή ποδοσφαιρικά σωματεία κι οργανώσεις οπαδών. Σήμερα-αύριο, ο κόσμος όλος είναι το πεδίο μάχης. Κι ενώ η φασιστική σκιά απλώνεται, οι πολέμιοί της καταφεύγουν στις γονυκλισίες ενώπιον της καταστολής και στην προσκύνηση της λογοκρισίας, έχοντας προφανώς χάσει κάθε πίστη σε εξεγερτικές κινήσεις και στην οργάνωση από τα κάτω: εναποθέτουν λοιπόν τις ελπίδες τους για πρόοδο και αντιφασισμό παρά τους πόδας του μπάτσου (που θα εκπαιδευτεί), της δικάστριας (που θα τιμήσει τους όρκους της), του ατόμου που θα αναλάβει να επιβάλει πεφωτισμένη λογοκρισία υπέρ αδυνάτων.

Η ροπή του ανθρώπου μπροστά σε όλα αυτά είναι η απελπισία.

Πρέπει όμως ακόμα και την ώρα της σφαγής κι ενώ σχεδόν κατατονικά παρακολουθούμε τη σκιά να απλώνεται να θυμηθούμε τον στάρετς που τόσο αστόχαστα τσιτάρουν νεορθόδοξες ψυχές: «Κράτα τον νου σου στην Κόλαση και μην απελπίζεσαι». Αν δεν συμπαθούμε τους στάρετς, αρκεί να βλέπουμε τον Αντρέι Ρουμπλιόφ κάθε 5-6 εβδομάδες: εκεί τίθεται το ερώτημα αν γίνεται να αγιογραφούμε και να φτιάχνουμε καμπάνες σε έναν κόσμο άγνοιας και μίσους όπου οι Τάταροι σφάζουν παιδάκια και καίνε χωριά. Η απάντηση είναι αυτή που δίνει ο Ταρκόφσκι.

Αν δεν θέλετε να ακούσετε τον Ταρκόφσκι, σημείο του προϊόντος εκβαρβαρισμού μας ίσως, σχετικά με την απελπισία σας και τη ροπή για μηδενισμό που σας δημιουργεί, αρκεί να θυμηθείτε αυτό το ωραίο που είπε ο Oliver Doherty σήμερα:

«O μηδενισμός και η ηττοπάθεια είναι πολλές φορές ένα καταφύγιο διαθέσιμο μόνο στους προνομιούχους.»